www.εκτόνωση.gr

γράφει στο peripteron.eu ο Βαγγέλης Πάλλας, Δημοσιογράφος – Ερευνητής – Αναλυτής IFJ/SPJ

Τα ΜΜΕ έχουν γίνει η δεινότερη εξουσία διαχείρισης του κοινωνικού φρονήματος. Ο σημερινός δημοσιογράφος θυμίζει καρικατούρα, η οποία δεν έχει κρίση συνειδήσεως, δεν ορρωδεί προ ουδεμιάς παραπληροφόρησης, καθώς μάλιστα δεν ξεχνάει να θυμίζει στο κοινό ότι τα πάντα γίνονται για την ενημέρωσή του και την υπηρεσία της «αλήθειας»…
Πολιτική χωρίς δημοσιογραφία δεν νοείται, κάθε πολιτικός σχηματισμός διαθέτει τον απολογητή του, τον τελάλη του και το μισθοδοτούμενου ρήτορά του και αργότερα τον πιστό βουλευτή του. Δεν είναι λοιπόν παράξενο που μεγάλοι «αρθρογράφοι» πλέον δεν θεωρούνται κάποιοι δεξιοτέχνες της γραφής, αλλά απλά και μόνο οι παραθυρόβιοι, λογομάγειροι που ασκούνται εξαντλητικά στην πολυλογία, στην παραπληροφόρηση και στην παρατεταμένη λογοδιάρροια.

Η ελληνική κοινωνία είναι μια κοινωνία που αρέσκεται σε μύθους. Είναι επίσης μια κοινωνία που αποστρέφεται τη συμμόρφωση σε κανόνες είναι επιτακτική π.χ. περίοδος πανδημίας. Και τα δύο έχουν συμβεί στην περίπτωση της δημόσιας πληροφόρησης και της δημοσιογραφίας.

… Και όταν η τηλεόραση σβήσει, οι πολιτικοί πάνε στην συνήθη εργασία τους, στην εξυπηρέτηση των επιχειρήσεων…
Chris Hedges δημοσιογράφος βραβευμένος με πούλιτζερ

Σε ολόκληρο τον κόσμο οι σύγχρονοι δημοσιογραφικοί όμιλοι έχουν μετατραπεί σε γιγαντιαίες επιχειρήσεις, που αναπτύσσονται, συγχωνεύονται και δημιουργούν μονοπώλια όπως και κάθε άλλη εταιρεία. Οι ιδιοκτήτες τους δεν είναι υπηρέτες των οικονομικών ελίτ, αλλά σάρκα από σάρκα αυτών των ελίτ.

Ποίος κρύβεται πίσω από τις ανοικτές σελίδες

Και όμως συμβαίνει το εξής παράδοξο: Η εφημερίδα, όπως και η τηλεοπτική εκπομπή είναι τα μόνα εμπορεύματα της καπιταλιστικής αγοράς που προσφέρονται στον καταναλωτή σε τιμή κάτω του κόστους! Η εξήγηση του φαινόμενου αυτού δεν είναι δύσκολη. Τα κέρδη προέρχονται από τις διαφημίσεις, που αποτελούν το 50-85% των εσόδων μιας εφημερίδας. Με άλλα λόγια, το βιομηχανικό και εμπορευματικό κεφάλαιο χρηματοδοτούν τον αστικό τύπο, που με τη σειρά του φροντίζει να μάς ενημερώνει σε όλα τα ζητήματα, αντικειμενικά φυσικά, και απερίσπαστος από κρατικές ή άλλες παρεμβάσεις, αφού υπάρχει ελευθεροτυπία.

Αν και υπάρχει η άμεση εξάρτηση της εφημερίδας από την επιχείρηση που την εφοδιάζει με διαφημίσεις, στο μέτρο που γίνεται προσπάθεια να μην θίγουν τα συμφέροντα της, τα νήματα σύνδεσης και εξάρτησης προχωράνε πολύ πιο βαθιά, είναι όμως καμουφλαρισμένα με το γνωστό αριστοτεχνικό τρόπο, όπως όλες οι αντιλαϊκές δομές της αστικής κοινωνίας, και στην περίπτωση της διαφήμισης έχουμε να κάνουμε με φωτογραφίες ελκυστικών γυναικών, πολυτελέστατων καταναλωτικών αγαθών, με πειστικές περιγραφές ποθητών εμπορευμάτων που δημιουργούν την αίσθηση της χλιδής και της ευμάρειας, έστω και οπτικά μόνο, αλλά ευχάριστα. Ας ρίξουμε όμως μια ματιά στα παρασκήνια για να δούμε πως λειτουργεί ο μηχανισμός ρύθμισης του τύπου από τη διαφήμιση.

Μπίζνες και υψηλή πολιτική

Πώς μπορούμε όμως να χαρακτηρίσουμε τον αστικό τύπο σαν όργανο του κεφαλαίου και σαν φερέφωνο της κυβέρνησης, όταν καθημερινά παρακολουθούμε στις εφημερίδες αυστηρές κριτικές και επιθέσεις εναντίων υπουργών και πρωθυπουργών, συνταρακτικές αποκαλύψεις που θίγουν τα οικονομικά συμφέροντα των μονοπωλίων και μερικές φορές οδηγούν σε κυβερνητική κρίση; Οι σχέσεις του τύπου με την άρχουσα τάξη και των διαφόρων εκπροσώπων της, όπως και η προώθηση των συμφερόντων τους, είναι ένα λεπτό σημείο που δεν πρέπει να προσεγγίζουμε σχηματικά.
Συμβαίνει κάποτε μια αστική κυβέρνηση, σαν αποτέλεσμα εσωτερικής διαμάχης, σύγκρουσης συμφερόντων, ή από διάφορες συγκυρίες, να αποκοπεί πρόσκαιρα από τα πραγματικά κέντρα εξουσίας και να παρασύρει μαζί της μέρος της οικονομικής ολιγαρχίας. Τότε έρχεται ή στιγμή των μεγάλων αποκαλύψεων μέσω του τύπου, που προετοιμάζουν το έδαφος για πολιτικές αλλαγές. Δεν είναι παράδοξο το γεγονός ότι αμερικάνικες εφημερίδες που χαρακτηρίζονται σαν φιλοκυβερνητικές, όπως η «Νιού Γιόρκ Τάιμς» και η «Ουάσιγκτον Πόστ», τόλμησαν να φέρουν στο φως τρομαχτικά μυστικά για τον πόλεμο του Βιετνάμ ή να κάνουν αποκαλύψεις για το σκάνδαλο του Γουωτεργκαίητ, με αποτέλεσμα να δημιουργηθεί κυβερνητική κρίση. Οι εφημερίδες αυτές χρησιμοποιήθηκαν τη στιγμή ακριβώς που τα «μετόπισθεν» της ιμπεριαλιστικής πολιτικής, που είναι και τα πραγματικά κέντρα εξουσίας στις ΗΠΑ, δηλαδή το τεράστιο συγκεντρωμένο τραπεζιτικό κεφάλαιο, συνειδητοποίησαν ότι κινδυνεύουν τα μακροπρόθεσμα συμφέροντά τους λόγω του αδιέξοδου στο όποιο οδήγησε την επένδυση κεφαλαίων η κυβερνητική πολιτική, με τις συνεχείς περιπέτειες και αποτυχίες της. Έτσι έχουμε το φαινόμενο του αστικού τύπου να αγωνίζεται εναντίον της κυβέρνησης και μέρους των μονοπωλίων που κερδοσκοπούν από την πολιτική της. Το βάρος και η ένταση της κριτικής που εξασκεί ο τύπος εναντίον της κυβέρνησης ή και εκ μέρους της αστικής τάξης, είναι απλώς ή αντανάκλαση αντιθέσεων και συγκρούσεων που γίνονται σε διάφορα επίπεδα, η κύρια μέριμνα όμως των μονοπωλίων τύπου είναι η διαφύλαξη των κοινωνικών δομών και των συμφερόντων του σημαντικότερου μέρους της άρχουσας τάξης.

Με τον ίδιο τρόπο διαμορφώνονται και οι «συμπάθειες» του τύπου προς το ένα ή το άλλο αστικό κόμμα και η Βοήθεια που παρέχεται στους διάφορους υποψήφιους στις προεκλογικές εκστρατείες. Το κριτήριο είναι πάντα το ίδιο: ποιο κόμμα ή ποίο άτομο είναι σε θέση να εξυπηρετήσει αποτελεσματικότερα τα μακροπρόθεσμα συμφέροντα της αστικής τάξης. Φυσικά η πολιτική αυτή του τύπου εξωραΐζεται με τους γνωστούς κομπασμούς για «την ανεξαρτησία και την αντικειμενικότητα της εφημερίδας», την «κρίση της που στέκει πάνω από τα κόμματα», «τον μοναδικό γνώμονα που είναι το εθνικόν συμφέρον» κ.τ.λ. Και όλα αυτά στο όνομα της ελευθεροτυπίας, που και τυπικά καταργείται όμως… όταν προχωρήσει σε ανεπίτρεπτα σημεία, με συλλήψεις και δίκες δημοσιογράφων ή με επιβολή της λογοκρισίας και έκτακτων νόμων για τον τύπο, όταν κινδυνεύουν ριζικά πια τα συμφέροντα του μεγάλου κεφαλαίου, όπως στην Ελλάδα της Χούντας, στην Ισπανία, στην Πορτογαλία και αλλού.

Το παιχνίδι με την κοινή γνώμη

Ένας από τους μεγιστάνες του αστικού τύπου, ο λόρδος Νόρτκλιφ, αποκαλύπτει τη μέθοδο των «εντυπωσιακών ειδήσεων» με τα ακόλουθα λόγια: «…Αν ένα σκυλί δαγκώσει κάποιον άνθρωπο, δεν είναι είδηση. Αν όμως ένας άνθρωπος δαγκώσει κάποιο σκυλί, τότε αυτό είναι είδηση… 0 πόλεμος είναι είδηση… 0 πόλεμος είναι μπεστ σέλλερ, δηλαδή ή καλύτερη κινητήρια δύναμη για το εμπόριο εφημερίδων… Ύστερα από τον πόλεμο άρχεται το σεξ και το έγκλημα… Σε καιρό ειρήνης, μια σεξουαλική δολοφονία είναι το καλύτερο διεγερτικό μέσο…» 0 λόρδος υποτιμά κάπως τα σπορ και τα αναφέρει στο τέλος του καταλόγου «διεγερτικών μέσων»!
Έτσι, οι μεγάλοι τίτλοι και οι «αποκαλυπτικές» ειδήσεις για ασήμαντα και πολιτικά άχρηστα γεγονότα κτυπούν αμέσως πολλούς στόχους, λειτουργούν σαν ναρκωτικό που στρέφει την προσοχή του αναγνώστη στην αντίθεση από τα προβλήματα του κατεύθυνση, καλύπτουν το κενό που δημιουργείται από την απουσία πολιτικών ειδήσεων – που κι όταν ακόμα υπάρχουν καταποντίζονται μέσα στην πλημμυρά των «συνταρακτικών» και «συναρπαστικών» αφηγήσεων. Εξ άλλου συχνά παρατηρείται το φαινόμενο, ιδιαίτερα σε περιόδους οξυμένης ταξικής αναμέτρησης, να δίνεται μεγαλύτερη προβολή σε ληστείες και γάμους – διαζύγια σταρ του κινηματογράφου σε Βάρος απεργιών και διαδηλώσεων που συνταράσσουν τη χώρα.

Η πορνογραφία, τα διάφορα κόμικς, οι λεπτομέρειες της ιδιωτικής ζωής γνωστών προσώπων, προκαλούν το ενδιαφέρον του αναγνώστη, με αποτέλεσμα να μεγαλώνει η κυκλοφορία της εφημερίδας που δημοσιεύει τέτοιο υλικό και η σημασία του σαν πολιτικού όπλου να γίνεται μεγαλύτερη, αφού με τον τρόπο αυτό επιβάλλονται νέα ινδάλματα και αξίες από τον κόσμο των γκάγκστερς, των πορνών, των εκατομμυριούχων και των σταρ του κινηματογράφου. Φυσικά είναι γνωστό που οδηγεί μακροπρόθεσμα η «διαπαιδαγώγηση» αυτή.

Οι άμεσα ενδιαφερόμενοι, που είναι οι ιδιοκτήτες των μεγάλων συγκροτημάτων τύπου, μελέτησαν το θέμα και το ανήγαγαν σε επιστήμη- Έτσι ο Αμερικανός Χήρστ υποδείχνει στους ρεπόρτερ του ότι ο αναγνώστης ενδιαφέρεται πρώτα απ’ όλα για γεγονότα που στοιχεία τους περιέχονται στην πρωτόγονη ζωή του, όπως «η αυτοσυντήρηση, ο έρωτας και η αναπαραγωγή του ανθρώπινου είδους (πόσο τακτ!) και η ματαιοδοξία». 0 Δυτικογερμανός συνάδελφος του Αξελ Σπρίγκερ είναι πιο ρεαλιστής. Διδάσκει τη λατρεία των πέντε «Μπ», δηλαδή «μπλούτ»- αίμα, «μπούζεν»-γυναικείο στήθος, «μπέμπυ»-μωρό, «μπίς»-ζώο και «μπέτεν»-προσευχή· Και η εκτέλεση της συνταγής: όσο πιο πολλά τέτοια στοιχεία περιέχει ένα άρθρο, τόσο πιο επαγγελματικά άρτιο είναι!

Το χρυσό νόμισμα της μεθόδου των εντυπωσιακών ειδήσεων έχει και την άλλη όψη του, που είναι η ολοκληρωτική αποσιώπηση γεγονότων που η αναφορά τους θα ζημίωνε την αστική τάξη. Ό,τι όμως δεν είναι δυνατόν να αποσιωπηθεί, μπορεί να παρουσιαστεί με τρόπο που ν’ αποκτήσει άλλη, συχνά την αντίθετη από την πραγματική του, σημασία. Μπαίνουν σε ενέργεια δήθεν «ιδιωτικές πηγές πληροφοριών», υπερτονίζονται οι αρνητικές και παραγνωρίζονται οι θετικές πλευρές του γεγονότος, με αποτέλεσμα η είδηση να γίνεται παραπλανητική, ακόμα και συκοφαντική- Χρήση του μέσου αυτού γίνεται συχνά όταν η πληροφορία αναφέρεται σε καταχτήσεις σοσιαλιστικών χωρών η στο εργατικό κίνημα μιας χώρας.

Είναι γνωστός ο ζήλος με τον όποιο τα διάφορα πρακτορεία και εφημερίδες προσπαθούν ν’ αποκτήσουν την αποκλειστικότητα μιας είδησης η να τη μεταδώσουν πρώτα. 0 λόγος δεν είναι μόνο η ανύψωση του κύρους, ύστερα από την επιτυχία αυτή- Όποιος προλάβει να μεταδώσει πρώτος κάποια είδηση, είναι σε θέση να της δώσει τη σημασία και την εξήγηση που επιθυμεί. Τα κριτήρια και τα κίνητρα είναι ασφαλώς το ταξικό συμφέρον, και η είδηση μπορεί να είναι φορτισμένη με το πνεύμα αυτό χωρίς να συνοδεύεται από κανένα σχετικό σχόλιο. Φαινομενικά είναι αντικειμενική, άλλα η ιεράρχηση και η περιγραφή των γεγονότων γίνεται με τέτοιο τρόπο που ο αναγνώστης να οδηγείται υποσυνείδητα στο συμπέρασμα που θέλει η εφημερίδα. Τελικά οι ειδήσεις που προέρχονται Βασικά από μερικά πρακτορεία-μαμούθ (Ρώυτερ, Ασσοσιέιτεντ Πρες, Γιουνάιτεντ Πρές, Ίντερνάσιοναλ, Φρανς Πρές) τυποποιούνται προς το συμφέρον αυτών που έχουν το προνόμιο της μετάδοσης τους.

O συγγραφέας έχει την υποχρέωση να επιβάλλει το μύθο όλοι το κάνουν. Κάθε φορά που παίρνεις ένα σωρό υλικού και το μετατρέπεις σε κάτι, επιβάλλεις ένα μύθο. Ο συγγραφέας είναι υποχρεωμένος να το κάνει αυτό. Κατά τον ίδιο τρόπο, ο δημοσιογράφος έχει εμφανώς την υποχρέωση να υποκρίνεται ότι ποτέ δεν θα έκανε κάτι τέτοιο ο δημοσιογράφος ισχυρίζεται πως πιστεύει ότι το στόρι ξεπροβάλλει μέσα από το συγκεκριμένο υλικό, ζωντανεύει και σε χτυπά δυνατά στο πρόσωπο σαν παγωμένος αέρας» Νόρα Εφρόν.

Η δημιουργία και η συνεχής χρησιμοποίηση στερεότυπων φράσεων εμποτισμένοι με την αστική ιδεολογία επενεργούν καθημερινά στο υποσυνείδητο του αναγνώστη. Υπάρχει ολόκληρος «κώδικας» από εκφραστικά επίθετα και συνθήματα που με τη βοήθεια τους μπορεί να δοθεί οποιαδήποτε πληροφορία απομονωμένη από το ουσιαστικά της νόημα. Φράσεις – κλισέ, όπως ελεύθερος κόσμος, σιδηρούν παραπέτασμα, εθνική άμυνα, εθνικό συμφέρον, συμμαχικές υποχρεώσεις κ.λπ. συναντούνται καθημερινά στον αστικό τύπο.

Συχνά εμφανίζονται στις αστικές εφημερίδες είδησης και σημειώματα που βασίζονται πάνω σε φήμες, προσωπικές γνώμες δημοσιογραφούν ή ανεπίσημων προσώπων. Τις φήμες αυτές τις διαδέχονται συγκεκριμένα κυβερνητικά μέτρα ή πολιτικά γεγονότα που τις επιβεβαιώνουν ή τις διαψεύδουν. Πρόκειται για τη γνωστή μέθοδο προετοιμασίας της κοινής γνώμης να δεχτεί αλλαγές, συνήθως προς το χειρότερο, που επιτρέπει στην άρχουσα τάξη να κρίνει από την αντίδραση των ενδιαφερομένων το επιτρεπτό όριο καταπίεσης.