Η Δημοκρατία του Τύπου και η ελεύθερη έκφραση

γράφει στο peripteron.eu ο Βαγγέλης Πάλλας, ∆ηµοσιογράφος – Ερευνητής – Αναλυτής IFJ / SPJ

«Ο ελεύθερος τύπος μπορεί να είναι, είτε καλός, είτε κακός, αλλά χωρίς ελευθερία είναι η απόλυτα βέβαιο ότι ο τύπος δεν μπορεί να είναι οτιδήποτε άλλο από κακός»
ALBERT CAMUS: Γάλλος συγγραφέας.

Στην ψηφιακή εποχή και τις σημερινές συνθήκες κρίσης, η μεγάλη πρόκληση για τους δημοσιογράφους δεν είναι η άσκηση «εξουσίας», αλλά η διαφύλαξη του κύρους τους, που είναι τελικά και πολιτική πρώτη ύλη «Οι πολιτικοί και οι δημοσιογράφοι, κατά ένα περίεργο τρόπο, εξαρτώνται οι μεν από τους δε, αλλά και μισούν οι μεν τους δε»

Η ιστορική διαδρομή του τύπου δεν είναι αποκομμένη από την εποχή στην οποία τοποθετείται και από την κοινωνία την οποία εκφράζει, καταγράψει, μορφώνει. Στην Ελλάδα, ο τύπος διαδραμάτισε και συνεχίζει να διαδραματίζει σπουδαίο ρόλο. Η δύναμη αυτή του τύπου έγινε, ταχύτατα αντιληπτή, όχι μόνο από τους υποστηρικτές της ελευθερίας του, αλλά και από εκείνους που είχαν συμφέρον από τη χειραγώγησή του.

Σε περιόδους πολιτικών αναταραχών, ο τύπος καταλήγει δέσμιος της πολιτικής, γίνεται εξουσιαστικό πεδίο και μετατρέπεται σε μέσο παραγωγής και διάχυσης προπαγάνδας, είτε πρόκειται για ανελεύθερα καθεστώτα, είτε για φαινομενικά ελεύθερες και ανοιχτές πολιτείες. Παρόλα αυτά, στόχοι και προτεραιότητες του τύπου, με όσες αποκλίσεις και διαφοροποιήσεις μπορούσαν να προκύπτουν κατά καιρούς, στάθηκαν η υπεράσπιση και προαγωγή των εθνικών θεμάτων και η ενημέρωση του κοινού σε θέματα πολιτικών συμπεριφορών και δημοκρατικής τάξης. Η ελευθερία του λόγου και η ελεύθερη διακίνηση των ιδεών πρόβαλλαν ως μόνιμα αιτήματα των Ελλήνων δημοσιογράφων.

Ο τύπος μπορεί να αποτελέσει πολύτιμη πηγή γνώσης, καθώς τα χνάρια της πολιτικής ιστορίας είναι έντονα αποτυπωμένα στις σελίδες του. Ακόμη, βρίσκεται σε άμεση εξάρτηση με τις πολιτικές συνθήκες που επικρατούν σε μια κοινωνία, καθώς αποτυπώνει το γενικό κλίμα της εποχής, τα πολιτικά πρόσωπα, τα γεγονότα, τις καταστάσεις και τους θεσμούς.

Στην Ελλάδα, η πορεία του τύπου ήταν δύσβατη, καθώς έχει επηρεαστεί από συστοιχία παραγόντων, αλληλένδετων ή μη μεταξύ τους. Σε κρίσιμες περιόδους, όπως η δικτατορία του Μεταξά, η Γερμανική Κατοχή, ο Εμφύλιος Πόλεμος και η δικτατορία των Συνταγματαρχών, η χώρα μας γνώρισε τη λογοκρισία σε όλες τις εκφάνσεις της. Παρόλο που, στις μέρες μας, η ελευθερία του τύπου θεωρείται οριστικά και τελεσίδικα κατοχυρωμένη, δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που η ελευθερία αυτή αποτελεί ευφημισμό. Η ελεύθερη λειτουργία του τύπου συνιστά λοιπόν αναγκαιότητα, καθώς ο τύπος συμβάλλει καθοριστικά στη διαμόρφωση της κοινής γνώμης, ελέγχοντας παράλληλα τις τρεις πολιτικές εξουσίες (νομοθετική, εκτελεστική, δικαστική) με τη δύναμη του γραπτού λόγου και τη δυνατότητα κρίσης των πολιτικών δρώμενων.

Εν κατακλείδι, μια κοινωνία είναι ελεύθερη μόνο όταν ο τύπος της, δηλαδή ο φορέας των σκέψεων και των ιδεών της, είναι ελεύθερος και απαλλαγμένος από τις παρεμβάσεις της κρατικής εξουσίας. Ο ελεύθερος τύπος συνιστά τη σπουδαιότερη προϋπόθεση του δημοκρατικού πολιτεύματος και οι πληροφορίες, που δημοσιεύονται σε αυτόν, αποτελούν ένδειξη της ποιότητας της δημοκρατίας που απολαμβάνει η χώρα αυτή.

Θα πρέπει να επισημανθεί ότι τα ΜΜΕ είναι επιχειρήσεις που τις χρηματοδοτούν και διευθύνουν εκδότες, με σκοπό το κέρδος ή τον επηρεασμό. Σε αυτά τα ΜΜΕ εργάζονται Δημοσιογράφοι που ασφαλώς δεν έχουν τα ίδια κίνητρα και στόχους με τους επιχειρηματίες αλλά αντιθέτως προς αυτούς, έχουν και αυστηρότατες κανονιστικές επαγγελματικές διατάξεις που τους διαφοροποιούν από τους δημοσιολογούντες.

Πώς επιβιώνουν τα Μέσα σήμερα

Η προσέγγιση που αφορά στην επιβίωση των επιχειρήσεων ΜΜΕ αγνοεί ότι η οικονομική αυτοτέλειά τους με βάση το παραδοσιακό μοντέλο, είναι ανέφικτη εδώ και καιρό (λόγω μετατόπισης του κοινού στα ψηφιακά ΜΜΕ, μείωσης της διαφημιστικής δαπάνης, ελάττωσης της κρατικής προβολής) και αυτό εξηγεί και την εικόνα παρακμής και αναξιοπιστίας ορισμένων επιχειρήσεων Τύπου, αλλά και της βιαστικής και απρόσεκτης ψηφιακής μετάβασης άλλων παραδοσιακών οντοτήτων. Εστιάζοντας στα αίτια, αποκαλύπτεται ο πυρήνας της διαπλοκής με τις ρυθμιστικές αρχές και ειδικά τη νομοθετική εξουσία.

Συνεπώς, το παλιό μοντέλο δεν επιβιώνει με πριμοδοτούμενες εκδόσεις και ακόμα περισσότερο σε περίοδο όπου οι ρυθμιστικές Αρχές επιβάλλουν κανόνες και θεσπίζουν πλαίσια εξουδετέρωσης αθέμιτων πρακτικών. Για παράδειγμα, εάν στην εποχή της αρρύθμιστης ψηφιακής αγοράς εφαρμόζεται εναλλακτικό μοντέλο συγκέντρωσης και χρηματοποίησης προσωπικών δεδομένων του κοινού ερήμην του, το Μέσο θα υποστεί τα απότοκα της καταπάτησης του δικαιώματος του ανθρώπου να αποφασίσει ο ίδιος για το εάν και το πως, θα διαθέτει τις προσωπικές του πληροφορίες.

Ακόμα χειρότερα, εάν ένα Μέσο δημοσιογραφεί λες και η δημόσια σφαίρα είναι χωματερή ή παρουσιάζει το Δημόσιο Συμφέρον ως έννοια λάστιχο για να κρύβει αθέμιτες πρακτικές, τότε οι νόμοι και οι ρυθμίσεις ορίζουν ότι λειτουργεί ανεύθυνα, αδιαφορώντας για την ελευθερία της έκφρασης, την ελευθεροτυπία και την προστασία της ιδιωτικής ζωής του ανθρώπου.

Τα δημόσια πρόσωπα έχουν εξ ορισμού πάνω τους τα φώτα της δημοσιότητας. Έχουν όμως και προσωπικές στιγμές και πληροφορίες που δε σχετίζονται με το αξίωμα ή την ιδιότητα τους. Σαφώς αυτές οι διαχωριστικές γραμμές δε μπορεί να οριστούν με νομικές διατάξεις όταν εξετάζονται υπό το πρίσμα του εάν το κοινό έχει συμφέρον να γνωρίζει. Από την άλλη οι ιδιώτες έχουν κατά τεκμήριο την προστατευμένη ανωνυμία. Ωστόσο, όταν με ενεργό τρόπο συμμετέχουν σε δημόσιες υποθέσεις αίρεται η απαγόρευση δημοσιοποίησης των στοιχείων τους.

Είναι ο δημοσιογράφος υποχρεωμένος να ερευνήσει και να δημοσιεύσει για έναν δημόσιο λειτουργό που καταχράστηκε δημόσιο χρήμα ή ένα δημόσιο πρόσωπο – κοινωνικό πρότυπο, με εγκληματική ή ανήθικη δραστηριότητα. Είναι υποχρεωμένος να ερευνήσει και να δημοσιοποιήσει τις τεκμηριωμένες πληροφορίες του και για έναν ιδιώτη, η δραστηριότητα του οποίου σε δημόσιο χώρο ή δημόσιο ζήτημα, μπορεί να ενδιαφέρει την κοινωνική συζήτηση και να έχει νόημα για το Δημόσιο Συμφέρον.

Στην σημερινή κοινωνία που χαρακτηρίζεται από την αθέμιτη κερδοσκοπία και τον εκτραχηλισμό των ηθών, ο τύπος έχει και αυτός, συνήθως, κερδοσκοπικό χαρακτήρα. Εξυπηρετεί συμφέροντα οικονομικά και πολιτικά και ουδόλως ενδιαφέρεται για την πρόοδο της κοινωνίας μας. Αυτή είναι η πικρή αλήθεια. Αναρωτήθηκε όμως κανείς, πόσο θα μπορούσε να βοηθήσει ο τύπος, αν λειτουργούσε σωστά; Δεν θα ήταν καθόλου δύσκολο να στηρίζει ακόμα και το δημοκρατικό πολίτευμα.

Δηλαδή αν ο τύπος συνέβαλλε ώστε να κατοχυρωθεί η διαφάνεια στην πολιτική ζωή ενημερώνοντας τους πολίτες για την παραμικρή λεπτομέρεια στις αποφάσεις και στις πράξεις των πολιτικών, τότε ο λαός θα ήταν πιο συνειδητοποιημένος στις εκλογές. Κατ’ αυτό τον τρόπο ο τύπος θα υποστήριζε ένα πολύ σημαντικό χαρακτηριστικό του δημοκρατικού πολιτεύματος, την διαφάνεια.

Ακόμη ο τύπος θα μπορούσε να είναι ένα σημαντικό μέσο επικοινωνίας των πολιτών και ένα ελεύθερο βήμα απ’ όπου θα μπορούσαν να εκθέσουν τις προσωπικές τους απόψεις. Αυτού του είδους η επικοινωνία κι η έκφραση απόψεων που είναι σπάνια έως και άφαντη στον σημερινό τύπο, θα εξυπηρετούσε το στοιχείο της πολυφωνίας. Με την παρουσίαση μέσα από τον τύπο, παν στα διάφορα καίρια ζητήματα που αφορούν την κοινωνία, μιας ποικιλίας θέσεων και απόψεων που είναι διαφορετικές ή και αντίθετες μεταξύ τους προάγεται η εποικοδομητική σύνθεση και επιτυγχάνεται η σωστή λειτουργία του δημοκρατικού πολιτεύματος.

Ουσιαστικά ο τύπος και η δημοκρατία αλληλοεξαρτώνται. Το δημοκρατικό πολίτευμα χρειάζεται τον τύπο και ο τύπος δεν μπορεί να λειτουργήσει σωστά αν δεν υπάρχει δημοκρατία. Η ελευθερία στην έκφραση γνώμης και στη διακίνηση των ιδεών είναι βασικό θεμέλιο σε αυτή εδώ τη σχέση.

Τέλος, ο τύπος ή η «τέταρτη εξουσία», όπως συνήθως ονομάζεται, για να καταδειχθεί η τεράστια ισχύς του, δικαιώνει τον παραπάνω στόχο, όταν λειτουργεί ανεξάρτητα από την εκάστοτε κυβερνητική εξουσία.

Δυστυχώς ο τελευταίος αυτός ουσιαστικός όρος, δεν τηρείται πάντα. Είναι ευχή όλων το φαινόμενο της διαπλοκής να εξαλειφθεί στον τόπο μας.