Αφιέρωμα στον Νίκο Καζαντζάκη

γράφει στο peripteron.eu ο Δημήτρης Μιμής*

Η εξομολόγηση ως μορφή ψυχοθεραπείας στο έργο «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» του Νίκου Καζαντζάκη.

Είναι γνωστό, από το αυτοβιογραφικό έργο του Νίκου Καζαντζάκη «Αναφορά στον Γκρέκο», ότι όταν το 1922 βρισκόταν στη Βιέννη, λόγω του προβλήματος που αντιμετώπιζε στο πρόσωπο με το έκζεμα, επισκέφτηκε τον ψυχαναλυτή W. Stekel. Αυτό έγινε η αφορμή να μελετήσει τη θεωρία του S. Freud, κυρίως για το ένστικτο και για τα όνειρα. Μάλιστα έμεινε τόσο ενθουσιασμένος με την μελέτη αυτή που σε επιστολή του προς την πρώτη του γυναίκα, τη Γαλάτεια, την προτρέπει να μελετήσει τον S. Freud.

«Στο κρεββάτι διαβάζω όλες τις μέρες τούτες την περίφημη θεωρία του Freud για το ένστιχτο και για τα όνειρα. Θα Σ’ ευχαριστούσε πολύ αν την ήξερες.» (Επιστολές προς Γαλάτεια, σελ.14).
Αργότερα, το 1955, αναπτύσσει φιλική σχέση με την πριγκίπισσα της Ελλάδας Μαρία Βοναπάρτη, ψυχαναλύτρια και μαθήτρια του S. Freud, στην οποία αφιέρωσε το βιβλίο του «Τελευταίος Πειρασμός», από την οποία φυσικά δέχτηκε νέους ψυχαναλυτικούς επηρεασμούς.

Η αφιέρωση έχει ως εξής :

«Αφιερώνεται στη Μαρία Βοναπάρτη, συγγραφέα, την πριγκίπισσα Γεωργίου της Ελλάδος»

Η Ελένη Καζαντζάκη, η δεύτερη γυναίκα του, γράφοντας στον «Ασυμβίβαστο» για τη γνωριμία του Καζαντζάκη με τη Μαρία Βοναπάρτη, αναφέρει ότι όταν πήγε να τον γνωρίσει, πήγε μ’ έναν ντορβά έργα της, γεγονός που μας επιτρέπει να υποθέσουμε ότι τα βιβλία ήταν ψυχαναλυτικού περιεχομένου.

Ο Καζαντζάκης, όλες τις γνώσεις του στην Ψυχανάλυση, που συνέχισε να τη μελετά, μας τις μεταφέρει μέσα στα έργα του διακριτικά, εμπλουτίζοντάς τις με δικές του ιδέες και προσαρμόζοντάς τις στα λογοτεχνικά του κείμενα. Χαρακτηριστικό είναι το έργου του,«Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», όπου πέρα από τις γνώσεις του που αναπτύσσονται πάνω στο ψυχόδραμα μας επιδεικνύει και γνώσεις της «ομαδικής αναλυτικής ψυχοθεραπείας» που πρέπει ν’ αναζητηθούν, ν’ ανευρεθούν και να στοιχειοθετηθούν, έτσι ώστε ο Καζαντζάκης να τοποθετηθεί στο πάνθεον των Ελλήνων συγγραφέων που πρώτοι μελέτησαν τη φροϋδική ψυχανάλυση και τη μετέφεραν στα έργα τους.

Θα προσπαθήσω τώρα να σας δώσω τα στοιχεία εκείνα του μυθιστορήματος «ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» που με οδήγησαν να σκεφτώ ότι η ομάδα που σχημάτισε ο Καζαντζάκης μέσα στο έργο του είναι μια θεραπευτική ομάδα με συνειδητό στόχο να θεραπεύσει το Μανολιό από την αρρώστια της ψυχής του, με τη συμμετοχή και άλλων συμμετεχόντων.

Το έβδομο κεφάλαιο στο «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» είναι αποκαλυπτικό για τις γνώσεις του Καζαντζάκη στην ομαδική δραματική ψυχανάλυση και η λέξη «εξομολόγηση» είναι το κλειδί και η αφετηρία της ψυχοθεραπείας του είδους αυτού. Ο Καζαντζάκης, στο έργο του, λαμβάνει στοιχεία από την ομαδική ανάλυση και προσπαθεί να τα εντάξει μέσα στα κείμενά του. Προσπαθεί να δώσει θεραπευτικό χαρακτήρα στον όρο «εξομολόγηση», πράγμα που το πετυχαίνει και χρησιμοποιεί τον τρόπο που οι πρώτοι χριστιανοί εξομολογούνταν μπροστά σ’ όλους τους αδερφούς.
Αυτό αποδεικνύεται από τα λόγια του Καζαντζάκη, στο προαναφερόμενο έργο του, όπου στη σελίδα 176 γράφει:

… έτσι έκαναν οι πρώτοι Χριστιανοί: ξομολογούνταν μπροστά σε όλους τους αδερφούς κι έλεγαν τα κρίματά τους: κι έβρισκαν όλοι μαζί το δρόμο της λύτρωσης …

Για τον έμπειρο ψυχοδραματιστή αυτή η φράση, δια στόματος παπα-Φώτη, αναδεικνύει τις γνώσεις του Καζαντζάκη στη δραματική ομαδική ψυχανάλυση (αναλυτικό ψυχόδραμα) .

Στο έβδομο κεφάλαιο του έργου του, ο Καζαντζάκης έστησε έντεχνα την ψυχοθεραπευτική ομάδα, κάτω από το πρίσμα της ομαδικής εξομολόγησης,όπως αυτός γνώριζε και όπως του επέτρεπε το κείμενό του.

… Μαζεμένοι οι τρείς απόστολοι, ο Πέτρος, ο Ιάκωβος, ο Ιωάννης, τριγύρα από το Μανολιό, είχαν ανοίξει το μικρό Ευαγγελιάκι που είχε φέρει σήμερα το πρωϊ ο Γιαννακός κι ετοιμάζουνταν ν’ αρχίσουν την ανάγνωση (σελ. 169)
Στο σημείο αυτό ξεκινά η συνεδρία της ομάδας όπου ο συγγραφέας τοποθετεί τον συντονιστή του (παπα-Φώτη) να μη συμμετέχει:
…Ο παπα-Φώτης είχε ζυγώσει ακροπατώνοντας, οι τέσσερεις φίλοι αφοσιωμένοι στο διάβασμα, δεν τον ένιωσαν, κι αυτός στέκουνταν κι αφουκράζουνταν και χαμογελούσε. (σελ. 173).
Όταν οι απόστολοι ζήτησαν τη βοήθεια του παπα-Φώτη, του συντονιστή της ομάδας, αυτός τους εμψυχώνει:
… εγώ να σας βοηθήσω; Έκαμε ο παπα-Φώτης˙ μα έπρεπε εδώ να ’ρθουν και να στέκουνται όλοι οι σοφοί του κόσμου, για να σας ακούσουν και να καταλάβουν κι αυτοί οι κακόμοιροι τα λόγια του Χριστού. Έχεις δίκιο, Γιαννακό, δε διαβάζεται το Ευαγγέλιο με το μυαλό, αυτό δεν καταλαβαίνει και πολλά πράγματα, διαβάζεται με την καρδιά˙ αυτή τα καταλαβαίνει όλα. Μια Κυριακή θα σε πάρω, Γιαννακό, στην εκκλησιά μας, στην κατακόμπα να μας ξηγήσεις το λόγο του Θεού˙ μη γελάς αλήθεια σου λέω. (σελ. 174).
Ο παπα-Φώτης προσκεκλημένος από τον Γιαννακό, να παραβρεθεί στη συνάντηση των αποστόλων, για να τους βοηθήσει να βρουν λύση στην ασθένεια που παρουσίασε ο Μανολιός στο πρόσωπό του, αυτομάτως λαμβάνει τον ρόλο του συντονιστή στην αναλυτική ομάδα. Τον ρόλο του ασθενή, λόγω του προβλήματός του, αναλαμβάνει το Μανολιό.
Οι υπόλοιποι απόστολοι, ο Πέτρος (Γιαννακός), ο Ιάκωβος (Κωνσταντής), και ο Ιωάννης (Μιχελής), αποτελούν τους ψυχοδραματιστές ή τα βοηθητικά ΕΓΩ σύμφωνα με την τεχνική του ψυχοδράματος που σκοπό έχουν να βοηθήσουν τον πρωταγωνιστή στην ανάλυση της κατάστασης αλλά και στην εξάλλειψη των ψυχικών του συγκρούσεων…(κ.α)
Κάπως έτσι στήνεται η ψυχοδραματική ομάδα του Καζαντζάκη η οποία βέβαια δεν είναι καθαρή, αλλά περιέχει και στοιχεία ψυχαναλυτικά, βασιζόμενη στον «ελεύθερο συνειρμό» που ονομάζεται από τον Καζαντζάκη «εξομολόγηση».

Κατά τη διάρκεια της συνεδρίας, όταν το Μανολιό ζητά να εξομολογηθεί μπροστά σ’ όλη την ομάδα (όπως απαιτεί η ομαδική θεραπεία), για να δούνε όλοι μαζί ποιο είναι το φταίξιμο και τον παιδεύει ο Θεός και για να βρει «θαράπειο», ο παπά Φώτης του λέει:
…Έχεις δίκιο, παιδί μου Μανoλιό, είπε ο παπα-Φώτης , έτσι έκαναν οι πρώτοι χριστιανοί˙ ξομολογιούνταν μπροστά σε όλους τους αδελφούς κι έλεγαν τα κρίματά τους˙ κι έβρισκαν όλοι μαζί το δρόμο της λύτρωσης…(Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται, σελ.176)
Φυσικά εδώ, δεν πρόκειται για ατομική εξομολόγηση, όπως τη γνωρίζουμε σήμερα, αλλά μια διεργασία ομαδική όπου λαμβάνουν μέρος πολλά άτομα και στη συγκεκριμένη περίπτωση πέντε, μέσω της οποίας επιτυγχάνεται η ατομική θεραπεία του Μανολιού.
Ο Καζαντζάκης, όταν έγραψε το «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται» με τον τρόπο που το έγραψε, δηλαδή τον ομαδικό χαρακτήρα που έδωσε στη συγγραφή του, δείχνει να γνωρίζει τι είχε προηγηθεί στις ψυχοθεραπευτικές ομάδες και γνώριζε περί των ομαδικών διεργασιών, τις οποίες προσπάθησε έντεχνα να μας μεταφέρει μέσα στο έργο του.
Ήδη από το 1946, υπήρχαν οι ομάδες συνεύρεσης και άλλες βιωματικές ομάδες με πρωτεργάτη τον Curt Lewin, όπως η ομάδα Τ-group, που ήταν βασικά ομάδα συζήτησης όπου αναλυόταν τα προβλήματα που παρουσίαζαν τα μέλη της και που -φυσικά- συσχετιζόταν με την καθημερινότητά τους. Τα μέλη της ομάδας ωφελούνται όταν τους παρουσιάζονται επί τόπου, με αντικειμενικό τρόπο, παρατηρήσεις για την ίδια τους τη συμπεριφορά και για την επίπτωσή της στ’ άλλα μέλη. Με τη βοήθεια του συντονιστή, που συνεργάζεται με τα μέλη της ομάδας, αυτά βοηθιούνται να βιώσουν, να κατανοήσουν και να αλλάξουν τη συμπεριφορά τους.
Αργότερα, οι ομάδες αυτές δέχτηκαν επιρροές από ψυχαναλυτικούς κύκλους και εστίασαν στις διαπροσωπικές διαδράσεις και στην προσωπική αλλαγή και έδωσαν έμφαση «στο εδώ και τώρα».
Να πώς περιγράφει ο Καζαντζάκης την έναρξη της ομαδικής συζήτησης, στο έργο του «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», με πρώτο ασθενή το Μανολιό.
Αφού πρώτα, από το μυαλό του περνά όλη του η ζωή και δεν ξέρει από πού ν’αρχίσει, ζητά βοήθεια από τον συντονιστή:
…Συγκεντρώθηκε κάμποση ώρα ο Μανολιός, ο νους του πεταλούδισε, απάνω απ’όλη του τη ζωή˙ φτώχεια, αρφάνια, η θειά του η Μανταλένια που τον
ανάθρεψε με βλαστήμιες και βαρυγκόμηση, κι ύστερα η γλύκα και η γαλήνη του μοναστηριού (σελ.176).
Τότε ο συντονιστής τον προτρέπει να πει ό,τι του πρωτόρθει στο νου:
…Μη ζητάς αρχή Μανολιό, αποκρίθηκε ο παπα-Φώτης˙ δεν υπάρχει αρχή, δεν υπάρχει τέλος! Άνοιξε το στόμα, πες ό,τι σου πρωτόρθει στο νου˙ κι ύστερα, θα δεις, σαν τα κεράσια είναι και τα λόγια˙ το ένα τραβάει το άλλο κι αρμαθιάζονται…Κλείσε τα μάτια, Μανολιό, τί βλέπεις ; πού βρίσκεσαι; Μη συλλογίζεσαι, πες αμέσως! (σελ.176)
Εδώ, ο Καζαντζάκης χρησιμοποιεί τη μέθοδο του «ελεύθερου συνειρμού»
που αποτελεί συστατικό στοιχείο της ψυχαναλυτικής τεχνικής. Μάλιστα, τον ενισχύει και παρακαλεί τους υπόλοιπους της ομάδας να μην παρεμβαίνουν και να μην κρίνουν:
…Παιδί μου Κωσταντή, είπε ο γέροντας, γεμάτη είναι η καρδιά του Μανολιού˙ άσε τη ν’ αδειάσει, κι ύστερα βγάνεις κρίση (σελ.178), απευθυνόμενος στον Κωνσταντή, μετά την παρέμβασή του.
Ας δούμε τώρα πώς λειτουργεί ο ελεύθερος συνειρμός μέσω της εξομολόγησης, μέσα από το κείμενό μας.
…Όσο μιλώ γέροντά μου, όσο μιλώ ακόμα, αλαφρώνω…Μυστήριο είναι η ξομολόγηση, μυστήριο μεγάλο. Τώρα πήρα κουράγιο, θα τα φανερώσω, όλα, όλα! (σελ.178)
Την εξομολόγηση, ως ελεύθερο συνειρμό, ο Καζαντζάκης τη χρησιμοποιεί και στο έργο του «Αναφορά στον Γκρέκο», όπου όταν επισκέπτεται τον ψυχαναλυτή, γράφει:
…Ο σοφός καθηγητής άρχισε να με ξομολογάει· του στόρησα τη ζωή μου, πως από την εφηβική μου ηλικία ζητούσα ένα δρόμο λύτρωσης, πως χρόνια ακολουθούσα τον Χριστό, μα τώρα τελευταία η θρησκεία του μου φάνηκε πολλά απλοϊκή, πολλά αισιόδοξη, τον αφήκα και πήρα το δρόμο του Βούδα…
Στη συνέχεια περιγράφει, όπως ακριβώς πραγματοποιήθηκε, την ψυχαναλυτική διαδικασία, με όλες τις τεχνικές που παρουσιάζονται μεταξύ αναλυτή και αναλυόμενου.
Στη ροή του κειμένου, στο «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», παρατηρούμε και άλλες τεχνικές που χρησιμοποιούνται στις ψυχαναλυτικές συνεδρίες, ατομικές ή ομαδικές. Μία είναι η «αυτοαποκάλυψη»:
…Kουράγιο, Μανολιό, έκανε ο γέροντας˙ εγω ’μαι πιο αμαρτωλός από σένα˙ μια μέρα κι εγώ θα ξομολογηθώ μπροστά σας και θα σηκωθούν οι τρίχες της κεφαλής σας.(σελ. 179)
Αργότερα, σε άλλη συνάντηση της ομάδας, ο παπα-Φώτης, συντονιστής της ομάδας, αυτοαποκαλύπτεται στην ομάδα του:
…Γι ‘αυτό κι απόψε, έτσι που σας νιώθω κοντά μου, μέσα στο σκοτάδι, νογώ την ψυχή μου ν’ανοίγει˙ μια φορά, στο βουνό του Μανολιού, σας είχα υποσχεθεί, το θυμάστε, πως κάποτε θα σας ξομολογηθώ κι εγώ τη ζωή μου, γιατί ντρέπουμε να σκύβετε να μου φιλάτε το χέρι και να μην ξέρετε ποιός είμαι και τι χέρι φιλάτε (σελ. 281).
Αλλά και στη σελίδα 283 του ίδιου βιβλίου, ο παπα-Φώτης αυτοαποκαλύπτεται:
…Ως τότε δεν είχα μαγαρίσει με γυναίκα· είστε νεότεροί μου, ντρέπουμαι να στορώ μπροστά σας την αμαρτία της σάρκας· τούτο μονάχα: αμάρτησα με την κοπέλα αυτή κι από τη στιγμή εκείνη ο κόσμος άλλαξε γέψη, το νερό, το κρασί, το ψωμί, η μέρα, η νύχτα, πήραν καινούργια ουσία, ο Θεός αφανίστηκε· και μαζί του αφανίστηκαν κι ο πατέρας μου, η μάνα μου, η αρετή κι η ελπίδα…
Σύμφωνα με τον Irvin D.Yalom, η αυτοαποκάλυψη είναι απολύτως αναγκαία στην ομαδική θεραπευτική διαδικασία. Όσοι συμμετέχουν στην ομαδική θεραπεία δεν πρόκειται να ωφεληθούν από αυτήν, παρά μόνο αν αυτοαποκαλυφθούν και μάλιστα πλήρως. Για να μη βιώνουν οι θεραπευόμενοι την ομάδα, γράφει ο Irvin.D.Yalom, σαν ένα υποχρεωτικό εξομολογητήρι, όπου από τα μέλη αποσπώνται, με τη βία, βαθιές αποκαλύψεις στις ατομικές συνεντεύξεις που προηγούνται της ομάδας ενημερώνει τους υποψήφιους θεραπευόμενους ότι για να ωφεληθούν από τη θεραπεία, θα πρέπει αργά ή γρήγορα να μοιραστούν πολύ προσωπικά κομμάτια του εαυτού τους με τα άλλα μέλη της ομάδας.
Ο Καζαντζάκης, γνώστης της θεραπευτικής αξίας της αυτοαποκάλυψης, αυξάνει τη συνεκτικότητα της ομάδας, όταν βάζει τον ίδιο τον συντονιστή της
ομάδας να αυτοαποκαλυφθεί στην ομάδα του, αποκαλύπτοντας ένα σημαντικό μυστικό που αφορά τον ίδιο τον εαυτό του.
Ο αναγνώστης, στην εξέλιξη του μυθιστορήματος, παρατηρεί όλα τα σπουδαία γεγονότα να εκτυλίσσονται πάντα στα πλαίσια μιας μικρής ομάδας, που μοιάζουν να συνθέτουν μια μικρή ψυχοθεραπευτική ομάδα, οπου οι συνεδρίες της πραγμα-τοποιούνται κατ’ εξακολούθηση, γεγονός που μας θυμίζει συνεδρίες κάποιας ομαδικής διεργασίας.
Άλλο στοιχείο που μας επιτρέπει να λέμε ότι το μυθιστόρημα είναι «στημένο», ως μια ψυχοθεραπευτική ομάδα, είναι η «ανακούφιση» που νιώθει αυτός που αποφασίζει να μοιραστεί με τ’ άλλα μέλη της ομάδας τα προσωπικά του θέματα:
…Γέροντά μου, αδέρφια, συχωράτε με κι ο Θεός να σας συχωρέσει! Αλάφρωσα˙ σα να ’φυγε από την καρδιά μου ένα μεγάλο βάρος…(σελ.183)
…Πέρασαν κάμποσες μέρες από την Κυριακή τούτη της Εξομολόγησης· έτσι ονομάτισαν αργότερα, όταν πια είχε σκοτωθεί ο Μανολιός, τη μέρα που άνοιξε μπροστά στους φίλους κι άδειασε την καρδιά του…(σελ.188).
Εδώ, ο Καζαντζάκης δίνει έμφαση στον ομαδικό χαρακτήρα της εξομολόγησης και στη θεραπεία που επήλθε μέσα απ’ αυτόν.
Όμως, την εξομολόγηση, πέρα από τον ομαδικό χαρακτήρα που της προσδίδει, τη μεταφέρει και στο ατομικό πεδίο.
Στο «Αναφορά στον Γκρέκο» και στην περίπτωση που επισκέπτεται στο γραφείο του τον ψυχαναλυτή Stekel για το πρόβλημα που αντιμετώπιζε με το έκζεμα στο πρόσωπο του, βάζει τον καθηγητή να τον «ξομολογάει»:
…Ο σοφός καθηγητής, άρχισε να με ξομολογάει˙ του στόρησα τη ζωή μου, πώς από την εφηβική μου ηλικία ζητούσα ένα δρόμο λύτρωσης, πώς από χρόνια ακολουθούσα το Χριστό, μα τώρα τελευταία η θρησκεία του μου φάνηκε πολλά απλοϊκή, πολλά αισιόδοξη, τον αφήκα και πήρα το δρόμο του Βούδα…(σελ.350).
Φυσικά εδώ ο Καζαντζάκης περιγράφει με τη δική του ορολογία τη μέθοδο του ελεύθερου συνειρμού που χρησιμοποιούν οι ψυχαναλυτές, για να εκμαιεύσουν από τους ασθενείς τους τις σκέψεις που περνούν από το μυαλό τους.
Ο Καζαντζάκης, κατά τη διάρκεια της θεραπείας του από τον Stekel, δείχνει να μην συμπαθεί τον αναλυτή του :
…τον κοίταξα νευριασμένος˙ είχα αρχίσει κιόλα να τον μισώ τον άνθρωπο αυτό, γιατί μάχουνταν να παραβιάσει όλες μέσα μου τις μανταλωμένες πόρτες…(σελ. 350).
…Δεν τον πίστεψα˙ έφυγα πεισματωμένος «Παραμύθια επιστημονικά, έλεγα, θα μείνω στη Βιέννη, θα μείνω και θα γιάννω.» (σελ. 351)
Οι περιγραφές αυτές του Καζαντζάκη κατά τη διάρκεια της ψυχοθεραπευτικής διαδικασίας από τον Stekel, δείχνουν αφ’ ενός τις γνώσεις του στην ψυχανάλυση και αφ’ ετέρου την επιδεξιότητά του να τις χρησιμοποιεί με απλό τρόπο στα λογοτεχνικά του κείμενα.
Στη συγκεκριμένη περίπτωση απ’ τις ανωτέρω περιγραφές του, ο αναγνώστης που γνωρίζει ψυχανάλυση, αναγνωρίζει αμέσως την έννοια του όρου της αντίστασης.
Ο Καζαντζάκης δεν επιτρέπει στον θεραπευτή του να εισέλθει στο ασυνείδητό του και αντιστέκεται. Δείχνει μία αρνητική στάση προς τον θεραπευτή του, γιατί φοβάται ότι θ’ αποκαλυφθούν οι ασυνείδητες επιθυμίες του και θα ταπεινωθεί.
Οι ασυνείδητες επιθυμίες του αφορούν τη Φρίντα και η παραδοχή τους θα ανέτρεπε όλα τα θρησκευτικά του πιστεύω.
Όπως ο ελεύθερος συνειρμός έτσι και η εξομολόγηση οδηγεί, μέσω της ίδιας διαδικασίας, στο ίδιο αποτέλεσμα, στην ανεύρεση των αιτιών που δημιουργούν το σύμπτωμα.
Η εξομολόγηση κατά τον Καζαντζάκη ή ο ελεύθερος συνειρμός κατά την ψυχανάλυση, παρά τις αντιστάσεις που παρουσιάστηκαν, έφεραν αποτέλεσμα.
Στην περίπτωση του Καζαντζάκη, έχει βρεθεί η αιτία που προκάλεσε το έκζεμα (το σύμπτωμα). Είναι αφ’ ενός η επιθυμία να βρεθεί με άλλη γυναίκα και αφ’ ετέρου οι ενοχές που του δημιουργούνται εσωτερικά λόγω της βουδιστικής θεωρίας αλλά και λόγω της γυναίκας του, της Γαλάτειας, που του δημιουργούν μια συγκρουσιακή κατάσταση.
Ένα άλλο στοιχείο που συναντάμε στον Καζαντζάκη είναι η χρήση του «εδώ και τώρα», που αποτελεί ένα εργαλείο μεγάλης θεραπευτικής αξίας στην ομαδική ψυχοθεραπεία.
Στο έργο του Καζαντζάκη «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», αν και είναι γραμμένο 55 χρόνια πριν, βλέπουμε την αποτελεσματική χρήση του «εδώ και τώρα».
Κάθε μέλος της ομάδας του μυθιστορήματος, μέσα από μια βιωματική διαδικασία, αναπτύσσει έντονα συναισθήματα για τα άλλα μέλη, για τον θεραπευτή τους και για την ομάδα. Από την άλλη, βλέπουμε την ομάδα να υπερβαίνει το αμιγές βίωμά της και να αφοσιώνεται στην ενσωμάτωσή του.
Έτσι βλέπουμε, στο έργο του Καζαντζάκη, οι συμμετέχοντες στην ομάδα να αποχτούν μία έντονη εμπειρία, να εκφράζονται συγκινησιακά και όλοι να συμφωνούν με τα εκφρασθέντα στην ομάδα. Παράλληλα βλέπουμε, για να μη γίνει αυτή η εμπειρία τους φευγαλέα, να θέλουν να διατηρήσουν αυτήν την ομαδική εμπειρία, να προχωρήσουν σε γενικεύσεις, να τροποποιήσουν τη διαπροσωπική τους συμπεριφορά και, ό,τι έχουν μάθει, να το μεταφέρουν στην καθημερινή τους ζωή.
Έτσι, στο έβδομο κεφάλαιο του έργου «Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται», βλέπουμε όλους τους αποστόλους να εκφράζονται συγκινησιακά, να συμφωνούν με τα εκφρασθέντα των άλλων αλλά και τον παπα-Φώτη να εξομολογείται μπροστά στους αποστόλους και τον Μιχελή ν’ αποκαλύπτει ενδόμυχες επιθυμίες του (σελ. 179).
Έτσι, μετά την εξομολόγηση του παπα-Φώτη ενώπιον της ομάδας, ο Μιχελής με τη σειρά του εξομολογείται:
-Εγώ ΄μαι χειρότερος από λόγου σου, γέροντά μου, είπε τέλος, κόβοντας τη σιωπή, ο Μιχελής κι η φωνή του ήταν πνιγμένη, αγνώριστη. Εγώ, όταν ο κύρης μου αρρωστήσει νιώθω σατανική αγαλλίαση, ένας δαίμονας σηκώνεται μέσα μου και χορεύει, γιατί τον βαρέθηκα πια τον κύρη μου, μου φαίνεται πως στέκεται μπροστά μου εμπόδιο, και βιάζομαι να πεθάνει. Να πεθάνει ο άνθρωπος που με γέννησε και που αγαπώ!…
Όμως, αποκαλυπτικό για τη λειτουργία της ομάδας είναι και το 14ο κεφάλαιο του έργου.
Όταν πέθαινε ο πατέρας του Μιχελή, ο Πατριαρχέας, η ομάδα εκτάκτως συνεδριάζει.
…Κάθισαν κι οι πέντε· κάμποσην ώρα δε μιλούσαν· τέλος ο Μιχελής άνοιξε το στόμα. (σελ. 325).
Όταν Μιχελής όταν ζητά τη βοήθεια από την ομάδα για τις αποφάσεις που έχει πάρει, ο παπα-Φώτης τον προτρέπει να εξομολογηθεί.
-Παιδί μου, είπε, είμαστε μαζί σου στη δύσκολη τούτη ώρα· λέγε, έχε εμπιστοσύνη.
-Ο πατέρας μου κληρονόμησε από τον πατέρα του, κι αυτός πάλι από τους παππούδες του πολλή γης και πολλά δέντρα· τα χάρηκαν. Έριχναν κάπου κάπου ένα ψίχουλο στους φτωχούς, και πέθαιναν ευχαριστημένοι που έκαμαν το χρέος τους· έτσι θαρρούσαν· έτσι θαρρούσα κι εγώ…Ωσότου, ας είναι καλά ο Μανολιός, ας είσαι καλά, παπα-Φώτη μου, ο Θεός μου άνοιξε τα μάτια, κι είδα· μου άνοιξε την καρδιά, και πόνεσα. Και πήρα σήμερα απόφαση: Όλα μου τα υπάρχοντα θα τα μοιράσω στους φτωχούς…
Μετά απ’ αυτή την εξομολόγηση του Μιχελή ενώπιον της ομάδας, όλοι οι συμμετέχοντες σ’ αυτήν αλλάζουν και θέλουν όλοι να δωρίσουν τα υπάρχοντά τους στην προσφυγιά και να γίνουν καλύτεροι άνθρωποι.

* Ο Δημήτρης Μιμής είναι ψυχολόγος και ασκεί το επάγγελμα από 1979 στο Ηράκλειο Κρήτης. Είναι προϊστάμενος του τμήματος Κοινωνικής Εργασίας στην Περιφέρεια Κρήτης. Είναι επίσης μέλος της Διεθνούς Εταιρείας Φίλων Νίκου Καζαντζάκη και τον τελευταίο καιρό μελετά την σχέση του Καζαντζάκη με την ψυχανάλυση