RAVENSBRUCK: ΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

RAVENSBRUCK: ΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΣΥΓΚΕΝΤΡΩΣΗΣ ΑΠΟΚΛΕΙΣΤΙΚΑ ΓΙΑ ΓΥΝΑΙΚΕΣ

ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ: ΠΑΛΛΑΣ ΒΑΓΓΕΛΗΣ – ΔΗΜΟΣΙΟΓΡΑΦΟΣ IFJ

Σχεδιασμένο από τον Χάινριχ Χίμλερ και χτισμένο σε ειδυλλιακή τοποθεσία 90χλμ βορείως του Βερολίνου, το διαβόητο στρατόπεδο συγκέ­ντρωσης του Ravensbrück, το οποίο ξεκίνησε να λειτουργεί το Μάη του 1939, υπήρξε ένας τόπος μαρτυρίου αποκλειστικά για γυναίκες, μέχρι την απελευ­θέρωσή του από τον Κόκκινο Στρατό στα τέλη του Απρίλη του 1945. Μόνο ένα, αναλογικά, μικρό τμήμα του πληθυσμού του υπήρξαν Εβραίες. Το αισθητά μεγαλύτερο ήταν Ρομά, μαχήτριες της αντίστασης, πολιτικοί εχθροί του ναζιστικού καθεστώτος, Μάρτυρες του Ιεχωβά, πόρνες, ασθενείς, «τρε­λές». «Αντικοινωνικά στοιχεία», με δυο λόγια. Προέρχονταν από τουλάχιστον 20 χώρες. Αν κι η ιστορία του στρατοπέδου δεν είναι, γενικότερα, άγνωστη, έχει, ωστόσο, «σπρωχτεί» στο περιθώριο της ιστορίας της ναζιστικής γενο­κτονίας.
Ένα καινούριο βιβλίο, το «If this is a woman» της Βρετανίδας δημοσιο­γράφου και συγγραφέως Sarah Helm, έρχεται να ρίξει «φως» στην ανατρι­χιαστική του «κληρονομιά», μέσα από σπάνιο αρχειακό υλικό και, κυρίως, μαρτυρίες από επιζήσασες, οι οποίες για πρώτη φορά «σπάνε» τη σιωπή τους, λίγο πριν πεθάνουν. Συνομιλούμε με την συγγραφέα.
Το βιβλίο σου, το οποίο υπήρξε προϊόν επίπονης έρευνας, τιτλο­φο­ρείται «If this is a woman», παραπέμποντας στο «Αν αυτό είναι ο άνθρωπος», τη μνημειώδη αυτοβιογραφική καταγραφή της εμπειρίας του Πρίμο Λέβι στο Άουσβιτς. Σε ποιο βαθμό αποτέλεσε το βιβλίο του πηγή έμπνευσης για σένα;
Πρωτοδιάβασα το «Αν αυτό είναι ο άνθρωπος» πριν από πολλά χρόνια κι εξακολουθώ να το θεωρώ το πιο επιβλητικό βιβλίο σχετικά με τη ναζιστική φρίκη. Ασφαλώς κι υπήρξε πηγή έμπνευσης, με πολλούς τρόπους. Ίσως το πιο σημαντικό ήταν το ότι ο Λέβι μετέφερε τον αναγνώστη μέσα στο στρατό­πεδο συγκέντρωσης. Αν και προφανώς δεν είμαι επιζήσασα, προσπάθησα να αναδημιουργήσω αυτό το αποτέλεσμα μέσα από τις φωνές των γυναικών, από τις οποίες πήρα συνέντευξη. Κι ο τίτλος του βιβλίου αναφέρεται ευθέως στο ποίημα του Λέβι με τον ίδιο τίτλο. Ο Λέβι ήθελε να μας κάνει να «σκεφτού­με αν αυτό είναι η γυναίκα», επίσης. Δεν ένιωθα πως είχαν γραφτεί αρκετά, ώστε να «σκεφτούμε» για τις γυναίκες.
Πότε πρωτάκουσες για το Ravensbrück; Και γιατί η ιστορία του, και πιο συγκεκριμένα η ιστορία των γυναικών κρατουμένων, αν και γενικότερα όχι άγνωστη, έχει «σπρωχτεί» στο περιθώριο της ιστορίας της ναζιστικής γενοκτονίας;
Άκουσα για το Ravensbrück για πρώτη φορά, όταν ερευνούσα για το πρώτο μου βιβλίο «A Life in Secrets, the Story of Vera Atkins and the Lost Agents of SOE». Η Vera Atkins ήταν αξιωματούχος της British Special Opera­tions Executive (SOE) κι ερεύνησε την τύχη των αγνοούμενων Βρετανών πρακτόρων μετά το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Εντόπισε πολλές από τις αγνοούμενες στο Ravensbrück κι ήταν μία από τις πρώτες γυναίκες που προχώρησαν σε έρευνα στο στρατόπεδο. Είχα στην κατοχή μου τα αυθεντικά έγγραφά της, τα οποία υπήρξαν ανεκτίμητα στα αρχικά στάδια της έρευνάς μου.
Η ιστορία του Ravensbrück έχει περιθωριοποιηθεί για πολλούς λόγους. Κατά πρώτον, οι γυναίκες ιδιαιτέρως απεχθάνονταν να μιλήσουν για την εμπει­ρία τους επιστρέφοντας και κανένας δεν ήθελε να ακούσει. Το μεγα­λύτερο μέρος από τα επίσημα έγγραφα καταστράφηκε. Το στρατόπεδο απε­λευ­θερώθηκε από τους Σοβιετικούς, που κράτησαν ελάχιστα αρχεία. Εξάλλου, βρισκόταν στην Ανατολή και για πολλά χρόνια ήταν κρυμμένο πίσω από το «Σιδηρούν Παραπέτασμα». Αργότερα, η ιστορία του εβραϊκού Ολοκαυ­τώ­ματος αναδύθηκε στα ανατολικά σε μεγαλύτερη λεπτομέρεια, ενώ εκείνη του εγκλήματος εναντίον των γυναικών στο Ravensbrück επισκιάστηκε. Οι ιστο­ρικοί, συνήθως άντρες, δεν μπήκαν στον κόπο να ερευνήσουν για το στρατό­πεδο λεπτομερώς.
Για εκείνους ανάμεσά μας που εξακολουθούν να μη γνωρίζουν, θα μπορούσες να μου εξηγήσεις πώς ήταν δομημένο και λειτουργούσε το συγκεκριμένο στρατόπεδο θανάτου;
Το στρατόπεδο ήταν διαρθρωμένο κατά τον ίδιο τρόπο που ήταν διαρ­θρω­μένα τα αντρικά στρατόπεδα συγκέντρωσης στη Γερμανία. Οι γυναίκες ζούσαν σε μεγάλα κτίρια και χρησιμοποιούνταν για καταναγκαστική εργασία. Την ίδια στιγμή τους γίνονταν κάποιες παραχωρήσεις, λόγω του ότι ήταν γυναίκες. Για παράδειγμα, δεν υπήρχαν ένοπλα φυλάκια στους τοίχους αρχικά. Οι φύλακες χρησιμοποιούσαν περισσότερο σκυλιά, καθώς ο Χίμλερ θεωρούσε πως οι γυναίκες τα φοβόντουσαν πιο πολύ από ότι οι άντρες.
Από τα μέσα του πολέμου, το στρατόπεδο έγινε κέντρο κατανα­γκα­στικής εργασίας και πολλές πέθαναν στη διάρκεια της δουλειάς από εξά­ντληση, λιμοκτονία ή αρρώστιες. Πολλές, επίσης, εξαναγκάστηκαν να κατα­σκευάζουν γερμανικά όπλα. Υπήρχε ένα εργοστάσιο της Siemens στο στρα­τό­πεδο, όπου οι γυναίκες έφτιαχναν τμήματα των γερμανικών πυρομαχικών. Τους τελευταίους μήνες, εξαντλημένες γυναίκες στη Siemens επιλέχτηκαν για θανάτωση στους θαλάμους αερίων ή με εκτέλεση.
Αλλά, σε αντίθεση με αντρικά στρατόπεδα, υπήρχαν γυναίκες φύλακες που διατηρούσαν την τάξη. Λογοδοτούσαν σε ένα αντρικό στράτευμα των SS. Την πρώτη περίοδο, το στρατόπεδο ήταν πολύ μικρό κι η πειθαρχία αυστηρή. Αργότερα, διαβιούσαν περίπου 45.000 γυναίκες εκεί, γεγονός που το κατέ­στησε υπερπλήρες και χαοτικό. Όλο και περισσότερες φυλακισμένες χρησιμο­ποι­ού­νταν, προκειμένου να βοηθούν στη διαχείριση του στρατοπέδου. Οι φυ­λα­κισμένες εργάζονταν ακόμη κι ως αστυνομικίνες του στρατοπέδου. Το Ravensbrück ήταν ένα από τα τελευταία στρατόπεδα που απελευθερώθηκαν. Πριν το τέλος, υπέστη εκκαθάριση και πολλές γυναίκες πέθαναν στους θαλά­μους αερίων ή σε πορείες θανάτου.
Τι σε εντυπωσίασε περισσότερο σε εκείνες τις γυναίκες, κι ιδιαί­τερα σε όσες είχες την ευκαιρία να συναντήσεις;
Η ανθρωπιά τους κι η ανθρωπιά εκείνων, για τις οποίες μιλούσαν. Παρά τη φρίκη, τη σκληρότητα και την εκμετάλλευση, πολλές από τις φυλα­κισμένες διατηρούσαν μια αίσθηση του σωστού και του λάθους και μια αποφασιστικότητα να υπερασπιστούν τις πεποιθήσεις τους.
Η καθαρή ανάγκη επιβίωσης επανερχόταν διαρκώς. Μια φυλακισμένη στο μπούνκερ, χωρίς φως και σχεδόν καθόλου φαγητό για πολλούς μήνες, την «έβγαζε» με μικροσκοπικά κομμάτια ψωμιού, για να παραμείνει ζωντανή. Μια άλλη, έδωσε την κούπα με τη σούπα σε μια γυναίκα που πέθαινε της πείνας. Τέτοιες ιστορίες υπήρχαν άφθονες και δίνουν μια ιδέα για το πόσο πολλές γυναίκες είχαν πολεμήσει, ώστε να «κρατηθούν». Άλλες, βεβαίως, δεν είχαν τη δύναμη. Αυτές «δίπλωσαν τα φτερά τους», όπως κάποια είπε.
Νιώθεις ότι κατάφερες να διασώσεις τη «φωνή» τους, λίγο πριν πεθάνουν; Είχαν όλες τους τη δυνατότητα να διαβάσουν το βιβλίο, όσο ήταν ακόμη ζωντανές;
Ναι, ελπίζω ότι κατάφερα να διασώσω όσο περισσότερες «φωνές» ήταν δυνατόν. Αυτή ήταν η πρόθεσή μου. Η ιστορία συχνά γράφεται με την ψυχρή, αποστασιοποιημένη «φωνή» του ιστορικού. Το να δώσω στις επιζή­σασες την ευκαιρία να αφηγηθούν την ιστορία τους ήταν ζωτικής σημασίας για μένα. Πολύ λίγες είχαν τη δυνατότητα να διαβάσουν αυτά που έγραψα, καθώς οι περισσότερες πέθαναν πριν την ολοκλήρωση του βιβλίου. Κάποια από τα παιδιά και τους συγγενείς τους, ωστόσο, διάβασαν το χειρόγραφο κι έκαναν σχόλια και διορθώσεις.