Λογοκρισία και η απαγορευμένη ιστορία της…

γράφει στο peripteron.eu ο Βαγγέλης Πάλλας, ∆ηµοσιογράφος – Ερευνητής – Αναλυτής IFJ / SPJ

«Για όσο δεν γράφω για την κυβέρνηση, τη θρησκεία, την πολιτική ή οποιονδήποτε άλλο θεσμό, είμαι ελεύθερος να τυπώνω ότι θέλω»
PIERRE BEAUMARCHAIS, Γάλλος κωμικός συγγραφέας

Λογοκρισία υπήρξε ανέκαθεν, συνεχί­ζει να υπάρχει μέχρι σήμερα, ενώ τα διδάγματα του παρελθόντος μάς έχουν δείξει ότι θα υπάρχει για όσο το αν­θρώπινο είδος επιβιώνει πάνω στη Γη.
Γεννήθηκε δεκάδες αιώνες πριν, ωρί­μασε μέσα σε δυναστείες, ανδρώθηκε κατά την εξάπλωση του Χριστιανι­σμού, μέστωσε μέσα σε απολυταρχι­κά καθεστώτα, ώστε σήμερα να είναι παρούσα και ισχυρή σε κάθε χώρο πνευματικής δημιουργίας.
Και όπως η ανθρωπότητα σταδιακά εκπολιτίστηκε (πάντα σύμφωνα με τη σημερινή οπτική), έτσι έγινε και με την πράξη της λογοκρισίας που άλλαξε δεκάδες προσωπεία ανά τους αιώνες: από τις πυρές βιβλίων και τις εκτελέσεις συγγραφέων κατά την αρ­χαιότητα και το Μεσαίωνα, περάσαμε σταδιακά σε διορθώσεις και αποσύρ­σεις συγγραμμάτων (sic) και στον πνευματικό ευνουχισμό δημιουργών.
Η λογοκρισία υπήρχε, υπάρχει και θα υπάρχει σε μία διαρκή εξέλιξη, έχο­ντας ήδη απλώσει τα πλοκάμια της σε κάθε έκφανση της ανθρώπινης δη­μιουργίας. Γεγονός αδιαμφισβήτητο, που οι περισσότεροι όμως αγνοούμε.

ΚΑΥΣΗ ΒΙΒΛΙΩΝ
Η πρώτη πράξη που μας έρχεται κατά νου όταν ακούμε τη λέξη λογοκρισία, είναι αυτή της καύσης βιβλίων: της πλέον βάρβαρης και μη αναστρέψιμης μεταξύ των υπολοίπων. Παραδείγματα υπάρχουν εκατοντάδες από όλη την υφήλιο, μέρος των οποίων παρουσιά­ζεται στη συνέχεια.
Μία από τις παλιότερες περιπτώσεις είναι η λεγόμενη «Καύση Βιβλίων και Ταφή Λόγιων στην Κίνα» που έλαβε χώρα το 213 π.Χ. έπειτα από απόφα­ση του αυτοκράτορα Qin Shi Huang και θύματα κάθε βιβλίο που γράφτηκε εκτός της επαρχίας Qin (;!) και δεκά­δες αντιφρονούντες λόγιους.
Και αν μία ιστορική έρευνα για την ανακάλυψη λογοκρισιών σάς φαίνεται εξαιρετικά δύσκολη, σας καλώ απλά να ανοίξετε την Αγία Γραφή που υπάρ­χει σχεδόν σε κάθε ελληνικό σπίτι και να γυρίσετε τις σελίδες στις Πράξεις 9:19 της Καινής Διαθήκης, στο χωρίο σχετικά με τον πρώιμο προσηλυτισμό των Εφέσιων όπου διαβάζουμε κατά λέξη: «Άνθρωποι που εξασκούνταν στη μαγεία έφεραν τα χειρόγραφα τους και τα έκαψαν δημοσίως».
Μεταξύ των χιλιάδων θυμάτων βρί­σκονται και χειρόγραφα του Επίκου­ρου, που βρέθηκαν στο στόχαστρο του ψευδοπροφήτη Αλέξανδρου στην Παφλαγονία, όπως επίσης και πλήθος αιγυπτιακών αλχημιστικών βιβλίων που κάηκαν στην Αλεξάνδρεια το 292 μ.Χ. από τον αυτοκράτορα Διοκλητιανό.
Ακόμα όμως και το εφεύρημα της «αί­ρεσης» είναι ένα από τα δεκάδες πρόσωπα της λογοκρισίας και χρησιμοποι­ήθηκε μαζικά για πρώτη φορά το 325 και την Πρώτη Σύνοδο της Νίκαιας που καταδίκασε τον Αρειανισμό ως αί­ρεση και έστειλε τα έργα του Αρείου στην πυρά. Μισό αιώνα αργότερα, το 383, σημειώθηκε και η πρώτη εκτέλε­ση Χριστιανού ως αιρετικού, με θύμα τον θεολόγο Πρισκιλιανό της Άβιλα.
Θύματα λογοκρισίας έχουν πέσει και δεκάδες ιερά κείμενα, όπως η Αγία Γραφή και το Κοράνι, στην προσπάθεια επιβολής μίας και μοναδικής, καθολικά αποδεκτής, παραλλαγής τους. Στην πρώτη περίπτωση, είναι λίγο έως πολύ γνωστό ότι πλήθος πρωτότυπων χειρο­γράφων και μεταφράσεων έχουν καεί μέχρι σήμερα. Για τη δεύτερη όμως, λίγοι γνωρίζουν ότι το 650 ο χαλίφης Uthman ibn Affan διέταξε να αντιγρα­φεί σε 7 αντίτυπα ο κώδικας της περιο­χής του, τα οποία και «στάλθηκαν ένα σε κάθε μουσουλμανική επαρχία, δια­τάσσοντας όλες οι υπόλοιπες εκδόσεις του Κορανίου, είτε τμήματα χειρογρά­φων είτε ολοκληρωμένα αντίγραφα, να σταλούν στην πυρά».
Κατά το 13ο αιώνα, οργανώθηκε μέχρι και Σταυροφορία Λογοκρισίας ενάντια στους Καθαρούς του Languedoc της Γαλλίας, η οποία και εφαρμόστηκε με εξαιρετική επιτυχία μιας και σήμερα διασώζεται μόλις ένα μικρό κομμάτι των συγγραμμάτων τους.
Η Παπική Εκκλησία έκτοτε έκαψε εκατομμύρια βιβλία: 12.000 αντίτυ­πα του Ταλμούδ στο Παρίσι το 1243 με απόφαση του Πάπα Γρηγόριου Θ’, 1.000.000 εβραϊκά και αραβικά βιβλία στη Γρανάδα το 1500 με απόφαση του Αρχιεπισκόπου Cisneros, κ.ά. Μάλιστα, ανάμεσα στους μεγαλύτερους θιασώτες της πύρινης λογοκρισίας ήταν οι Πάπες Ιννοκέντιος Δ’, Κλήμης Δ’, Ιωάννης KB’, Παύλος Δ’, Πίος Ε’ και Κλήμης Η’.

ΣΥΓΧΡΟΝΑ ΣΥΣΤΗΜΑΤΑ ΛΟΓΟΚΡΙΣΙΑΣ
Όπως όμως ήδη αναφέραμε, η λογο­κρισία εξελίχθηκε ανά τους αιώνες και η καύση βιβλίων έδωσε τη θέση της σε νέες πιο αποτελεσματικές και πιο «πολιτισμένες» τακτικές.
Μία τέτοια, η γνωστότερη ίσως, είναι το περίφημο Index Librorum Prohibitorum της Παπικής Εκκλησίας: ένας κατάλογος δηλαδή απαγορευμένων βιβλίων που βρισκόταν σε ισχύ έως και το 1965! Στο ίδιο μήκος κινούνταν επί αιώνες και η πολιτική λογοκρισία στη Μεγάλη Βρετανία, η οποία μάλιστα θεωρούνταν κάτι το αυτονόητο, μιας και για να εκ­δοθεί οποιοδήποτε έργο έπρεπε οπωσ­δήποτε να φέρει γραπτή άδεια από το βρετανικό στέμμα. Η παράλογη αυτή διαδικασία σταμάτησε, όταν εφαρμό­στηκαν για πρώτη φορά στη χώρα νόμοι περί συγγραφικών δικαιωμάτων.

Index Librorum Prohibitorum
Πέρα από μεμονωμένες προσπάθειες λογοκρισίας από θρησκευτικά ιερατεία, όπως η περίπτωση της Ηλιοκεντρικής Θεωρίας του Κοπέρνικου ή των Σατανικών Στίχων του Σ, Ρουσντί, η ιστορία έχει καταγράψει και οργανωμένες προσπάθειες που διήρκεσαν ολόκληρους αιώνες.
Μία τέτοια είναι αδιαμφισβήτητα το περίφημο Index Ubrorum Prohibitorum, ένας κατάλογος που συντάχθηκε για πρώτη φορά το 1557 από τον Παπα Παύλο Δ’ για λογαριασμό της Καθολικής Εκκλησίας, Αντίστοιχες προσπά­θειες υπήρχαν ήδη στην Ολλανδία από το 1529, στη Βενετία από το 1543 και στο Παρίσι από το 1551.
Στόχος του ήταν να προστατέψει τους πιστούς από αιρετικά κείμενα η βι­βλία με δογματικά λάθη. Πώς γινόταν αυτό; Με τη σύσταση ενός κατάλογου με τίτλους βιβλίων και ονόματα συγγραφέων που έκρινε το ιερατείο απα­γορευμένα για ανάγνωση και κυκλοφορία. Μάλιστα, ο εν λόγω κατάλογος εμπλουτιζόταν με τον καιρό ανάλογα με τις ανάγκες κάθε εποχής, ενώ βρι­σκόταν σε ισχύ έως και το 1965!
Ανάμεσα στους γνωστότερους συγγραφείς που λογοκρίθηκαν από την Καθολική Εκκλησία είναι οι Βίκτωρ Ουγκό, Αλέξανδρος Δουμάς (πατήρ και υιός), Φράνσις Μπέικον, Καζανόβας, Γαλιλαίος, Τζον Μίλτον, Νίκος Καζα­ντζάκης, Νικολό Μακιαβέλι, Ζαν-Ζακ Ρουσό, Βολτέρος κ.ά.
Η πλέον επιτυχημένη τακτική λογοκρισίας στο σύγχρονο κόσμο, αλλά συνάμα και ακραία, εφαρμοζόταν στη Ρουμανία έως και τα Χριστούγεννα του 1989,
από το καθεστώς του Ν. Τσαουσέσκου. Έτσι, κάθε γραφομηχανή, φωτοτυπι­κό ή ιδίας φύσης μηχανή υπόκειντο σε πλήρη έλεγχο, μιας και δεν επιτρεπόταν σε κανέναν να κατασκευάζει ή να κατέχει μία τέτοια δίχως την αντίστοιχη κυβερνητική άδεια.
Αντίστοιχης επιτυχίας είναι και το σύστημα λογοκρισίας της Νότιας Αφρι­κής, το οποίο μάλιστα νομιμοποιήθηκε το 1950! Σύμφωνα με σχετικό νόμο, η κυβέρνηση έχει το δικαίωμα να «προκη­ρύξει» οποιονδήποτε πολίτη εκφράσει απόψεις ενάντια στο καθεστώς. Τι ση­μαίνει αυτό; Ότι από εκεί και έπειτα εί­ναι πλέον παράνομο οποιαδήποτε εφη­μερίδα, βιβλίο, ραδιόφωνο ή τηλεόραση να φιλοξενεί δηλώσεις του!
Πέρα όμως από τα παραπάνω συστή­ματα λογοκρισίας που έχουν εφαρμογή σε συγκεκριμένες χώρες με ειδικές πο­λιτικές συνθήκες ή σε περιορισμένους γεωγραφικούς χώρους, λογοκρισία εξα­σκείται σε παγκόσμια κλίμακα σε κάθε σχεδόν τομέα έκφρασης της ανθρώπι­νης νόησης: από την επιστήμη και τον κινηματογράφο, έως τη μουσική, το Διαδίκτυο και τη δημοσιογραφία.

Η ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΗ ΓΝΩΣΗ ΛΟΓΟΚΡΙΝΕΤΑΙ
Όπως είναι φυσικό, κύριος στόχος της λογοκρισίας είναι συνήθως απόψεις με βάρος που μπορούν να επηρεάσουν μεγάλες μάζες ανθρώπων. Ως εκ τού­του, η επιστήμη και οι ανακαλύψεις της δεν θα μπορούσαν να μείνουν έξω από το στόχαστρο της.
Οι πλέον χαρακτηριστικές περιπτώσεις ακαδημαϊκής λογοκρισίας έρχονται από απολυταρχικά καθεστώτα του παρελθόντος, όπως η κομμουνιστική Ρωσία και η ναζιστική Γερμανία. Για παράδειγμα, στην ΕΣΣΔ υπήρχε η θρυλική Glavlit που μεταξύ άλλων εμπόδιζε Ρώσους ακαδημαϊκούς να προβούν σε συγκεκριμένες δημοσι­εύσεις, όπως π.χ. στους Ρώσους οι­κονομολόγους να αναφέρουν τα αρ­νητικά του σοσιαλιστικού οικονομικού μοντέλου. Κατά αντιστοιχία, κατά το Γ’ Ράιχ επιστήμονες εμποδίζονταν να δημοσιεύουν έρευνες ενάντια στη θε­ωρία περί ύπαρξης άριας φυλής, όπως επίσης σημαντικές θεωρίες, όπως της σχετικότητας του Αϊνστάιν, αγνοού­νταν παντελώς διότι ήταν… εβραϊκές! Όπως αναφέρει και ο καθηγητής του τμήματος Ψυχολογίας του Πανεπι­στημίου KUC, Heinz Klatt: «Η επιστη­μονική εξέλιξη έχει λογοκριθεί πάρα πολλές φορές από τη λεγόμενη «πολι­τική ορθότητα»».
Σήμερα πλέον, η επιστημονική λογο­κρισία είναι πιο έντονη από ποτέ, στοχεύοντας κατά κύριο λόγο στην απο­σιώπηση ερευνών περιβαλλοντικού ενδιαφέροντος. Έτσι, μελέτες σχετι­κές με την εξαφάνιση διάφορων ειδών ή με τις ραγδαίες και επικίνδυνες κλι­ματικές αλλαγές που προκαλούνται από τη μόλυνση αποσιωπούνται ή γί­νονται πιο ουδέτερες υπό την πίεση ισχυρών κυβερνήσεων.

ΛΟΓΟΚΡΙΜΕΝΟΣ ΚΙΝΗΜΑΤΟΓΡΑΦΟΣ
Ανάλογης σφοδρότητας λογοκρισία ασκείται και στον κινηματογράφο, όταν ταινίες καταπιάνονται με ευαίσθητα θέματα όπως η ομοφυλοφιλία, το σεξ, η φυλετική ή η γενετική διαφορετικότητα, αμφιλεγόμενες στιγμές της ιστορίας κ.λπ. Μάλιστα, η λογοκρισία είναι σε τέτοιο βαθμό επιτυχημένη που λίγοι γνωρίζουν ότι υφίσταται.
Πάρτε για παράδειγμα μερικές πρό­σφατες ταινίες όπως το Borat!, οι 300 ή το The Simpson Movie. Πόσοι από εσάς γνωρίζετε ότι έχουν λογοκριθεί: και απαγορευτεί σε αρκετά μέρη του πλανήτη; Λίγοι… Και ακόμα λιγότεροι γνωρίζουν πως η ιστορία της βιομηχα­νίας του κινηματογράφου είναι γεμά­τη από τέτοια παραδείγματα.
Η πρώτη σχετική ενέργεια έγινε το 1907 στην Αυστραλία με θύμα την ταινία The Story of the Kelly Gang και έκτοτε η εν λόγω τακτική δεν στα­μάτησε ποτέ με την Κίνα να διατηρεί αναμφίβολα τα πρωτεία. Ανάμεσα στις ταινίες που παραμένουν ακό­μα και σήμερα απαγορευμένες στην Κίνα είναι οι εξής: 7χρόνια στο Θιβέτ εξαιτίας της θετικής της στάσης απέ­ναντι στην ανεξαρτησία του Θιβέτ (με παράλληλη απαγόρευση εφόρου ζωής του ηθοποιού Μπραντ Πιτ), Lara Croft Tomb Raider: The Cradle of Life εξαιτίας της αρνητικής παρουσίασης της κινέζικης κοινωνίας, Brokeback Mountain για περιγραφή ομοφυλοφιλι­κής σχέσης και Borat! για αναφορά σε πράξη αιμομιξίας.
Μάλιστα, η τελευταία βρίσκεται ανά­μεσα στις πλέον λογοκριμένες ταινί­ες παγκοσμίως, με απαγορεύσεις σε Αίγυπτο, Μαλαισία, Μαρόκο, Σιγκα­πούρη, Ταϊλάνδη, Ενωμένα Αραβικά Εμιράτα, Υεμένη, Καζακστάν κ.ά. Μά­λιστα, στη Ρωσία ήταν η πρώτη ταινία μη πορνογραφικού χαρακτήρα που απαγορεύθηκε μετά την πτώση του κομμουνιστικού καθεστώτος.
Την ίδια μοίρα είχαν και οι ταινίες Κώδικας Ντα Βίντσι (Ιράν, Μαρόκο, Πακιστάν κ.λπ.), South Park: Bigger, Longer & Uncut (Σρι Λάνκα, Κίνα, Ιράν, Ιράκ, Κουβέιτ κ.λπ.), The Simpson Movie (Κίνα, Αίγυπτος κ.ά.), όπως επίσης και το πρόσφατο 300 που έκανε θραύση στην Ελλάδα όμως δεν προβλήθηκε ποτέ σε Τυνησία και Ιράν.
Πάντως, το παρελθόν έχει αποδείξει ότι η απαγόρευση μίας ταινίας επιφέ­ρει τα ακριβώς αντίθετα από τα επι­θυμητά αποτελέσματα, εκτοξεύοντας τη δημοτικότητα της στα ύψη. Έτσι, δεν είναι λίγοι οι παραγωγοί που επι­διώκουν να αποσπάσουν τον τίτλο του «λόγο κριμένο υ» για την ταινία τους, όπως π.χ. συνέβη με το Battle Royal που ενώ ουδέποτε λογοκρίθηκε προω­θήθηκε ως τέτοια για διαφημιστικούς σκοπούς.

«ΜΠΙΠ» ΣΤΗ ΜΟΥΣΙΚΗ!
Όμως και η τέχνη της μουσικής έχει πέσει θύμα λογοκρισίας ουκ ολίγες φορές κατά το παρελθόν, μιας και ένα μουσικό κομμάτι έχει τη δύναμη -όσο λίγοι- να επηρεάσει ταυτόχρονα και σε μεγάλο βαθμό πλήθος ανθρώπων. Ήταν δεκαετία του 1940, όταν για πρώτη φορά στην ιστορία της μουσι­κής βιομηχανίας το BBC Radio απα­γόρευσε την αναμετάδοση του κομ­ματιού When I’m Cleaning Windows του G. Formby. Έκτοτε, ακολούθησαν πολλά: Love For Sale (Billie Holiday), / Get A Kick Out Of You (Cole Porter), Come Together (Beatles), Lola (The Kinks) κ.ά. Μάλιστα, τα δύο τελευ­ταία απαγορεύτηκαν από το BBC με την κατηγορία της έμμεσης διαφήμι­σης στην Coca Cola!
Ανάμεσα στα πλέον γνωστά περιστα­τικά μουσικής λογοκρισίας είναι αυτή του κομματιού God Save the Queen των Sex Pistols, που το 1977 απα­γορεύθηκε στην Αγγλία από το BBC Radio 1. Όταν μάλιστα η μπάντα το τραγούδησε από μία βάρκα στον Τά­μεση παρενέβη η αστυνομία!
Μεγάλη δημοτικότητα έλαβε επίσης η λογοκρισία του άλμπουμ In Utero των Nirvana το 1993, με τη σύμφωνη μάλιστα γνώμη του συγκροτήματος. Έπειτα από σχετική πίεση μεγάλων αλυσίδων μουσικής, ο τίτλος του τραγουδιού Rape Me (μετάφραση: Βίασε Με) άλλαξε σε Weif Me. To μόνο που δήλωσε ο τραγουδιστής της μπάντας, Curt Cobain, ήταν: «Απλά νιώθω άσχημα για όλους αυ­τούς που θα αναγκαστούν να αγορά­σουν τη μουσική από μεγάλες αλυσί­δες και να αποκτήσουν τη λογοκριμένη έκδοση».
Γνωστή επίσης περίπτωση μουσικής λογοκρισίας είναι η απαγόρευση κλασικών συνθετών, όπως οι Βάγκνερ και Μπετόβεν, στο Ισραήλ που εν μέρει ισχύει μέχρι και σήμερα. Ο λό­γος; Έχουν σχέση με τις περιοχές όπου έδρασε ο Ναζισμός, έστω και αν πέθαναν πολύ πρίν την έλευση του! Μάλιστα, τον Ιούλιο του 2001 το φιλόμουσο κοινό της χώρας βίωσε μία κρίση, όταν ο μαέστρος Daniel Barenboim εκτέλεσε κομμάτι του Βάγνερ στην Ιερουσαλήμ.
Ανάμεσα στις γνωστότερες και πιο πρόσφατες περιπτώσεις λογοκρι­σίας είναι η απαγόρευση προβολής συγκεκριμένων βιντεοκλίπ κατά τη διάρκεια της ευρωπαϊκής περιοδείας της Μαντόνα το 2006 (Ρωσία, Ιτα­λία κ.ά.), όπως επίσης και ο έμμεσος εξαναγκασμός για αυτολογοκρισία στον οποίο υποκύπτει ο Έμινεμ από πλήθος αμερικανικών ραδιοφωνικών σταθμών ώστε να αναμεταδώσουν τα τραγούδια του.
Ανάμεσα στους καλλιτέχνες που έχουν πέσει θύματα πολιτικής λο­γοκρισίας είναι ο Αφγανός Farhad Darya, που απαγορεύθηκε από τους Ταλιμπάν, ο Thomas Mapfumo, κομ­μάτια του οποίου απαγορεύθηκαν από τις αρχές της Ζιμπάμπουε, καθώς και ο Τούρκος Ferhat Tunc που απαγορεύθηκε και φυλακίστηκε από τις τουρκικές αρχές.