Ηθικό τραύμα και πανδημία

Παναγιώτης Αλεξόπουλος, Επίκουρος καθηγητής, Τμήμα Ιατρικής

Η πανδημία που έχει ενσκήψει έχει διαμορφώσει συνθήκες σχεδόν πολεμικές. Καταναγκαστικοί περιορισμοί μετακινήσεων και συναθροίσεων, επαγγελματίες που μάχονται με τις σωματικές αντοχές τους προκειμένου να επιτελέσουν το χρέος τους ή αποσύρονται στα μετόπισθεν «χτυπημένοι» από τον νέο κορωνοϊό και η διαρκής αγωνία για την επάρκεια των μηχανισμών αντιμετώπισης της απειλής συνθέτουν μια πολεμική πραγματικότητα. Δεν είναι τυχαίες οι λέξεις που χρησιμοποιούνται όταν γίνεται λόγος για τη διαχείριση της υγειονομικής κρίσης. Στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης η πραγμάτευση του θέματος της πανδημίας κατακλύζεται από λέξεις όπως για παράδειγμα «μάχη», «πόλεμος», «απειλή», «πρώτη γραμμή», «στρατιωτικός», «επίθεση», «ειρήνη», «ανάγκη», «βοήθεια», «προσπάθεια» (Wicke and Bolognesi 2020). Μέσα σε αυτό το κλίμα, γίνεται τους τελευταίους μήνες ολοένα και συχνότερα λόγος για τον ηθικό τραυματισμό που μπορεί να προκληθεί στο ψυχοπιεστικό πλαίσιο της πανδημίας, ενώ η Αμερικανική Ψυχιατρική Ένωση εξέδωσε πρόσφατα οδηγίες για τη διαχείρισή του (Maguen and Price 2020).

Το ηθικό τραύμα είναι απόρροια της ενεργητικής ή παθητικής εμπλοκής σε πράξεις και πρακτικές ασύμβατες με ηθικές αρχές και αξίες, ή της αδυναμίας αποτροπής τέτοιων πράξεων και πρακτικών (Shale 2020). Η απόκλιση των τελευταίων από τις προσδοκώμενες και αναμενόμενες συμπεριφορές, η σκιά που πέφτει κατά τον Τ. S. Eliot ανάμεσα στη θεωρία και στην πραγμάτωσή της, αίρει την εμπιστοσύνη και δημιουργεί ανασφάλεια. Δύναται να πυροδοτήσει εσωτερική ένταση, αγωνία, άγχος, τύψεις, θυμό, δυσαρέσκεια, αμηχανία, αίσθημα ταπείνωσης. Το ηθικό τραύμα μπορεί να οδηγήσει σε ψυχικές διαταραχές, όπως η διαταραχή της προσαρμογής, η κατάθλιψη ή το burnout, αν και δεν ταυτίζεται μαζί τους.

Η πανδημία του νέου κορωνοϊού συνιστά πηγή ηθικών τραυμάτων μιας και το αποτύπωμα της διάψευσης προσδοκιών, της αθέτησης υποσχέσεων, του εγκλωβισμού στον πραγματισμό ή της παραβίασης περιορισμών είναι σήμερα εξαιρετικά έντονο λόγω της κρισιμότητας των ωρών. Εκατομμύρια άνθρωποι καλούνται να εφαρμόσουν (αύτο-) περιοριστικά μέτρα, να υποστούν οικονομική ζημιά και σε κάποιες περιπτώσεις να στερήσουν από αγαπημένα πρόσωπά τους τη φροντίδα και τη στήριξή τους, προκειμένου να περιοριστεί η διάδοση του νέου ιού και να προστατευθεί η υγεία των πολλών, αλλά αγνώστων. Σε μια εποχή (εκκλήσεων) αυτοθυσίας, τα ηθικά τραύματα ανήκουν ολοένα και συχνότερα στην ημερήσια διάταξη μιας και οι συνθήκες που τα πυροδοτούν δεν είναι σπάνιες και η ευαλωτότητα μεγάλη. Από την ελαφρότητα της ποδηλατικής εκδρομής στο δάσος της Πεντέλης εν μέσω σκληρού lockdown, έως διακρίσεις στην περίθαλψη ασθενών βάσει ηλικίας, πλήθους συνοδών νοσημάτων ή της φύσης της βασικής νόσου, το αναγκαστικά σιωπηλό και απόκοσμο «αντίο» στα θύματα του ιού, αλλά και έως την πιθανή αξιοποίηση της συγκυρίας για προώθηση αμφισβητούμενων δομικών αλλαγών, όπως π.χ. το κλείσιμο τμημάτων σε νοσοκομεία (Shale 2020), διαμορφώνεται ένα σκηνικό αβεβαιότητας, δυσπιστίας και ανησυχίας που καθιστά την αποτροπή ή διόρθωση ηθικά τραυματικών πρακτικών κατεπείγουσες.

Η θεραπεία του ηθικού τραύματος, δηλαδή η αποκατάσταση της εμπιστοσύνης και της ελπίδας, βασίζεται αφενός στην ευαισθητοποίηση και ανοιχτότητα έναντι του φαινομένου του ηθικού τραύματος και αφετέρου στην αναζήτηση και υιοθέτηση κοινών αξιακών τόπων που θα λειτουργήσουν ως πυξίδα στην αναζήτηση των αναγκαίων διορθωτικών κινήσεων. Η αναγνώριση και η κατανόηση του τραύματος και των συναισθηματικών αντιδράσεων που σχετίζονται με αυτό για επαρκή χρόνο και σε ένα πλαίσιο ειλικρίνειας και ανοιχτότητας είναι τα πρώτα απαραίτητα βήματα. Από εκεί και πέρα, η αναγνώριση της ισότητας της ηθικής οπτικής του θύματος με αυτή των εμπλεκομένων στην πρόκληση του τραύματος, η αναφορά σε κοινά αποδεκτούς κανόνες, η ανάληψη ευθύνης για τα κακώς κείμενα και δράσης για τη διόρθωσή τους συνιστούν εχέγγυα για την υπέρβαση του ηθικού τραύματος. Ο οδικός αυτός χάρτης είναι δίχως άλλο
δύσβατος, ειδικά σήμερα που οι προκλήσεις της κλινικής και διοικητικής διαχείρισης της πανδημίας φαίνεται να έχουν καταπονήσει τόσο τα συστήματα υγείας όσο και την κοινωνίες γενικότερα. Η πανδημία, όμως, αργά ή γρήγορα θα ελεγχθεί. Οι παράγοντες που προκαλούν ηθικούς τραυματισμούς είναι πολλοί και θα επιμείνουν ακόμα και μετά το πέρας της πανδημίας μιας και ξεριζώνονται με κόπο. Αξίζει να παλέψουμε προς αυτή την κατεύθυνση με στόχο την ασφάλεια, την εμπιστοσύνη, την ειλικρινή και αποτελεσματική συνεργασία (Williamset al. 2020). Άλλωστε, παραφράζοντας τον αναγεννησιακό Πατρινό Παναγιώτη Κανελλόπουλο, η ζωή «δεν είναι μόνο μοίρα αλλά και βούληση δική μας».

PUBLICATION BIBLIOGRAPHY
Maguen, Shira; Price, Matt A. (2020): Moral injury in the wake of coronavirus: Attending to the psychological impact of the pandemic.
In Psychological trauma : theory, research, practice and policy 12 (S1), S131-S132. DOI: 10.1037/tra0000780.
Shale, Suzanne (2020): Moral injury and the COVID-19 pandemic: reframing what it is, who it affects and how care leaders can manage it.
In leader, leader-2020-000295. DOI: 10.1136/leader-2020-000295.
Wicke, Philipp; Bolognesi, Marianna M. (2020): Framing COVID-19: How we conceptualize and discuss the pandemic on Twitter. In PloS one 15 (9), e0240010. DOI: 10.1371/
journal.pone.0240010.
Williams, Roger D.; Brundage, Jessica A.; Williams, Erin B. (2020): Moral Injury in Times of COVID-19. In Journal of health service psychology,
pp. 1–5. DOI: 10.1007/s42843-020-00011-4.

Print Friendly, PDF & Email